Theo hồ sơ di tích, nhà ở của họa sĩ Xu Man tại làng Plei Bông, xã Ayun, huyện Mang Yang, cách trung tâm tỉnh Gia Lai 42km về phía Đông.
Di tích hiện tọa lạc tại làng Plei Bông, xã Ayun, tổng diện tích: 2.092 m2. Tổng thể kiến trúc gồm nhà xây nằm phía trước và nhà sàn nằm phía sau. Nhà xây gạch mái tôn khoảng cuối thập niên 1980, đầu thập niên 1990 với sự hỗ trợ của chính quyền cấp tỉnh, nhưng họa sĩ Xu Man không ở mà chủ yếu để treo tranh và tiếp khách.
Nhà sàn dựng phía đuôi nhà xây, sàn bằng gỗ mái lợp tôn, trước kia là nơi ông ở chính. Hiện nay cả 2 căn nhà này do con cháu ông ở nhưng đều rất đơn sơ và xuống cấp khá nặng.
Họa sĩ Xu Man sinh năm 1925, là một cán bộ, đảng viên người Bahnar có nhiều cống hiến cho đất nước.
Ông tham gia tập kết năm 1954 trong biên chế Trung đoàn 120, kết nạp Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1955.
Từ những năm 1960, sau khi trở về miền Nam, ông tham gia chiến đấu, công tác tại nhiều đơn vị trên địa bàn Tây Nguyên.
Năm 2007 ông mất tại nhà riêng ở làng làng Plei Bông.
Họa sĩ Xu Man là “cánh chim đầu đàn” của mỹ thuật Tây Nguyên. Tranh của ông được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh...
Ông là họa sĩ duy nhất của Tây Nguyên (cho đến thời điểm này) được nhận Giải thưởng Nhà nước cho các tác phẩm: “Bác Hồ với tình yêu Tây Nguyên”, “Bác Hồ với Tây Nguyên” (sơn dầu), “Ngày hội trên Tây Nguyên”, “Bình minh trên núi rừng Tây Nguyên” (sơn mài).
Họa sĩ Xu Man có nhiều tác phẩm hiện đang được trưng bày, lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh và ở nhiều địa phương khác.
Nếu chỉ tính riêng các tác phẩm được sưu tập và trưng bày tại các bảo tàng trong nước và tại UBND xã Ayun, tranh ông hiện còn 120 bức, bao gồm 48 bức sơn dầu, 58 bức màu nước, 5 bức sơn khắc, 5 bức bột màu, 2 bức sơn mài, 1 bức bút dạ, 1 bức sáp màu.
Các ý kiến tại hội thảo đều khẳng định: Họa sĩ Xu Man là một họa sĩ tiêu biểu của tỉnh Gia Lai nói riêng và của Việt Nam nói chung. Ông đã đưa Văn hóa truyền thống Tây Nguyên vào tác phẩm, góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và lan tỏa, phát huy các giá trị truyền thống ấy. Ông còn là người thầy, người truyền cảm hứng cho nhiều họa sĩ thế hệ sau nên được ví như “cánh chim đầu đàn của mỹ thuật Tây Nguyên”.
Chính vì vậy, việc thực hiện hồ sơ di tích “Nhà ở của họa sĩ Xu Man” là điều hết sức cần thiết và có ý nghĩa thiết thực. Mặt khác, di tích “Nhà ở của họa sĩ Xu Man” sau khi được xếp hạng sẽ là căn cứ pháp lý giúp việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản nghệ thuật của ông được triển khai hiệu quả hơn.
Nhiều đại biểu tham gia hội thảo đã đề nghị quan tâm đầu tư, phục dựng khu nhà; tiếp tục mở rộng việc sưu tầm tác phẩm của họa sĩ Xu Man và đưa về trưng bày một phần tại đây để khách tham quan hiểu rõ hơn về cuộc đời, sự nghiệp của ông. Một số ý kiến cân nhắc đổi tên di tích thành “Khu lưu niệm họa sĩ Xu Man” cho phù hợp với loại hình di tích đang đề nghị công nhận.
Theo lãnh đạo UBND huyện Mang Yang thì việc đề nghị xếp hạng di tích“Nhà ở của họa sĩ Xu Man là sự tri ân dành cho một họa sĩ có nhiều đóng góp và ảnh hưởng sâu rộng đối với mỹ thuật Tây Nguyên, mỹ thuật Việt Nam; đồng thời hình thành điểm đến, kết nối tour du lịch cộng đồng làng Đê Kjêng (xã Ayun) và Khu du lịch sinh thái Vườn Quốc gia Kon Ka Kinh, tạo thêm sự phong phú, đặc sắc cho các tour tuyến du lịch địa phương.
Do vậy, UBND huyện đã đề nghị Sở Văn hóa-thể thao và Du lịch xem xét trình UBND tỉnh xếp hạng “Nhà ở của họa sĩ Xu Man” (Plei Bông, xã Ayun, huyện Mang Yang) là Di tích lịch sử cấp tỉnh theo khoản 11, Điều 6, Thông tư 09/2011/TT-BVHTTDL của Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch.
Phát biểu tại hội thảo, ông Nguyễn Văn Ý-Phó Giám đốc sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch đề nghị ban soạn thảo hồ sơ di tích tiếp thu các ý kiến góp ý, sưu tầm thêm tư liệu về họa sĩ Xu Man để hoàn thiện hồ sơ gửi Sở thẩm định, trình và tham mưu UBND tỉnh xem xét, xếp hạng di tích cấp tỉnh để tri ân những cống hiến của họa sĩ Xu Man đối với Gia Lai nói riêng, đất nước nói chung.
